مسائل آسیای میانه و قفقاز؛ نیازمند راهکارهای منطقه ای نه مداخلات غربی

به گزارش خبرگزاری مهر، آسیای میانه و قفقاز سرزمینی تاریخی و پهناور است که در طول تاریخ محل منازعه و درگیری های تاثیر گذاری بوده است. این منطقه در سال 2008 نیز به مانند سالهای گذشته، اما این بار به گونه ای شدیدتر شاهد تحولات مهمی بود.

مسئله اختلافات داخلی همسایگان، مسئله انرژی و گاز و توسعه بلوک های نظامی و امنیتی به این منطقه و همچنین رقابت قدرتهای منطقه ای و جهانی در سال گذشته بار دیگر در این منطقه به اوج خود رسید.

در سال گذشته جنگ در اوستیای جنوبی بین روسیه و گرجستان و به نوعی قدرت نمایی روسیه در برابر تحریکات آمریکا، مناقشه قره باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان، مسئله انرژی و رویکرد قدرتهای منطقه ای همچون ایران، ترکیه و همچنین قدرتهای جهانی مانند روسیه و آمریکا در قبال این منطقه، از مسائل مهم و مصداق های بارز تحولات آن بودند.

1) جنگ گرجستان:

در 7 ماه اوت سال 2008 نیروهای گرجستانی به سمت منطقه خودمختار اوستیای جنوبی حرکت کرده و با نیروهایی روسی حافظ صلح که از مدتها قبل در آنجا مستقربودند، درگیر شدند. این مسئله سبب شد تا روسیه پاسخ محکمی به این حرکت گرجستان بدهد، زیرا که به باور مسکو این اقدام تفلیس تنها و تنها می توانست به تحریک آمریکا صورت گرفته باشد. 

آوارگان گرجی در جنگ اوستیای جنوبی

گرچه آمریکا اعلام کرد که در این ماجرا دخالتی نداشته و برخی از مقام های این کشور اعلام کردند که پیش از آغاز حمله، در صدد منصرف کردن گرجستان بر آمدند، اما برخی تحلیلگران عقیده دارند که این اقدام گرجستان با تحریک و تائید آمریکا صورت گرفت.

به عقیده کارشناسان در این حمایت، آمریکا و گرجستان برآن بوده اند دو هدف متفاوت را دنبال کنند: نخست اینکه گرجستان در پی آن بود تا بتواند با حمایت آمریکا بخشی از مناطقی را که با روسیه اختلاف داشت به خاک خود ضمیمه کند که این مسئله با پیچیده تر شدن بحران، نتیجه معکوس داد و آمریکا نیز چاره ای جز عقب نشینی از موضوع خود ندید.

دوم اینکه این مسئله را می توان از دیدگاه آمریکایی مورد ارزیابی قرارداد. در این حوزه به نظر می رسد آمریکا بر آن بوده است تا با طرح این بحران به ویژه پس از شکستش در جلب حمایت اروپا برای عضویت گرجستان در ناتو در نشستهای این سازمان، بتواند حساسیت روسیه را نسبت به عقد معاهده های نظامی دو طرفه با گرجستان کاهش دهد.

به همین منظور "گریگول واشادزه" وزیر خارجه  گرجستان اعلام کرده است که 4 ژانویه (5 دی) سال 2009 برای امضای پیمان همکاری های استراتژیک بین کشورش و آمریکا به واشنگتن سفر خواهد کرد.

2) مناقشه قره باغ

یکی از مسائل مهمی که در یکی دو دهه گذشته آسیای میانه و قفقاز شاهد آن بود اختلاف ارمنستان و آذربایجان بر سر مسئله قره باغ کوهستانی است.

مناقشه آذری ها و ارامنه بر سر حاکمیت بر قره باغ علیا به دلیل نام روسی اش ،ناگورنو- قره باغ یا قره باغ کوهستانی، ریشه تاریخی دارد و طرفین بارها در این باره با هم درگیر شده اند.

در آخرین مناقشه در ارتباط با این منطقه طی جنگی که از 1991 تا 1994 بین دو کشور به وقوع پیوست، ارمنستان کنترل آن را به دست گرفت و در نتیجه باکو کنترل خود بر قره باغ و 7 منطقه متعلق به آن را از دست داد.

در حال حاضر بیش از 12 سال است که بین دو کشور آتش بس برقرار است، اما درعین حال آذربایجان همچنان قره باغ را جزیی از خاک خود می داند.

مسئله قره باغ علاوه بر اختلافاتی که بین این دو کشور ایجاد کرده تاثیراتی نیز بر دیگر بازیگران منطقه ای و حتی بین المللی داشته است.

ایران، ترکیه، آمریکا، گروه مینسک، روسیه و دیگر طرف ها در طول سالیان گذشته در تلاش بوده اند تا این مسئله را به شیوه ای عادلانه حل و فصل نمایند، اما ذکر این نکته ضروری است که هرگونه پیچیدگی در این بحران بار دیگر مانند مناقشه اوستیا جنوبی یک صف بندی جدیدی را در صحنه بین المللی ایجاد خواهد کرد که این روند به نوبه خود بر ظرفیت های منطقه ای به عنوان حل کننده بحران ها آسیب خواهد زد.

 3) انرژی و گاز:

مسئله گاز و انرژی از دیگر مسائل مهم و مطرح در تحولات سیاسی منطقه آسیای میانه بشمار می رود.

آمریکا و غرب بر آن هستند تا با انتقال گاز آسیای میانه به اروپا بتوانند بزرگترین کارت چانه زنی روسیه را در تعامل با غرب از دست این کشور خارج کنند.

روسیه به عنوان بزرگترین تامین کننده گاز اروپا در سالهای گذشته تلاش کرده است تا از این مسئله به عنوان ابزاری در تعامل خود با غرب و به ویژه اتحادیه اروپا بهره ببرد.

"بویدن گری" نماینده ویژه آمریکا در امور انرژی در منطقه اورآسیا در مهر ماه سال جاری در گفتگو با خبرنگاران گفت: احتمالاً تا شش ماه دیگر قرار دادی در مورد انتقال گاز آسیای میانه به شرط دور زدن روسیه امضا خواهد شد.

وی افزود: عاقلانه ترین راه انتقال و ترانزیت گاز آسیای میانه از طریق ترکیه و با استفاده از خط لوله نوبوکو است، خطی که  4 هزار کیلومتر طول دارد و با عبور از آذربایجان، گرجستان و ترکیه، گاز آسیای میانه را به کشورهای بلغارستان، مجارستان، رومانی و اتریش منتقل می کند.

همچنین طرف ها بر آن هستند تا برای انتقال گاز آذربایجان به اروپای غربی پروژه خط انتقال گاز ترکیه، یونان، ایتالیا را راه اندازی کنند.

با عنایت به مؤلفه های عنوان شده به نظر می رسد ادامه روند وابستگی انحصاری به گاز روسیه برای هیچکدام از طرفها همچون غرب و اروپا و در عین حال کشورهای دارنده این ماده در آسیای میانه قابل تحمل نباشد.

آمریکا بارها روسیه را متهم کرده است که در صدد چنگ اندازی به ذخایر انرژی منطقه است که چنین اتهاماتی از سوی روسیه نیز علیه آمریکا مطرح شده است، اما نکته دراینجاست که مسئله گاز و انرژی آسیای میانه مسئله پیچیده است

4) توسعه ناتو به شرق:

در پی فروپاشی پیمان نظامی ورشو که شوروی سرمدار آن بود بحث های زیادی نیز در ارتباط با فلسفه وجودی ناتو مطرح شد.

سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) پیمان نظامی بود که غرب به رهبری آمریکا آن را در برابر شوروی کمونیست و پیمان ورشو تاسیس کرده بود، اما پس از پایان جنگ سرد و فروپاشی شوروی وضعیت جدیدی در روابط بین الملل حاکم شد.

در پی این ماجرا ناتو بر آن شد تا "کار ویژه" دیگری را به عنوان مسئولیت برای خود تعریف کند و بر آن شد تا برخی از فعالیت های خود را به عنوان سازمانی با مسئولیت همکاری و ثبات بخشی برجسته کند.

همچنین توسعه ناتو از دیگر مواردی بود که برخی از کارشناسان آن را حرکتی در راستای پویایی این سازمان و ممانعت از فروپاشی آن تلقی می کنند.

ناتو در چند سال اخیر بر آن بوده است تا با توسعه خود به شرق و پذیرش اعضایی از حوزه شوروی سابق انتقادهایی که به سبب ایستایی می توانست گریبان آن را بگیرد، مانع شود.

توسعه ناتو به حوزه قلمرو نفوذ شوروی و مرزهای روسیه کنونی مسئله ای بوده است که مسکو به شدت مخالف آن بود و آن را تهدیدی برای قلمرو خود تلقی کرده است.

بر همین اساس فعالیت ناتو در این حوزه به ویژه درآسیای میانه و کشورهایی همچون جمهوری آذربایجان، گرجستان و ارمنستان و برگزاری هفته ناتو در برخی از کشورهای این منطقه مورد اعتراض شدید کرملین قرار گرفته است.

5) ایران و فعال سازی دیپلماسی قفقاز:

یکی از مسائل مهم سال گذشته در منطقه آسیای میانه و قفقاز روند حرکتی بود که قدرت های منطقه ای و ذینفع از جمله ایران و ترکیه برای حل مناقشات منطقه ای آغاز کردند.

نقش ایران در تحولات منطقه ای به نقطه ای رسید که تهران پیشنهادی را در برابر پیشنهاد "اتحاد منطقه ای قفقاز" ترکیه برای حل مناقشانت منطقه ای ارائه داد تا جمهوری اسلامی نیز به عنوان بازیگری فعالی در عرصه آسیای میانه پتانسیل خود را به معرض اجرا بگذارد.

سفیر سابق ایران در باکو در اواسط مهرماه اعلام کرد که تهران پیشنهاد میانجیگری در حل اختلاف بین آذربایجان و ارمنستان در خصوص قره باغ را داده است.

" ناصر حمیدی زارع" در این باره گفت: تهران منتظر پاسخ مناسب آذربایجان و ارمنستان به پیشنهاد میانجیگری ایران برای حل سریع مناقشه قره باغ کوهستانی است."

وی افزود: طبیعی است که ایران بعنوان یکی از کشورهای مهم منطقه علاقمند به شرکت در حل مناقشات منطقه ای است و بدین سبب جمهوری اسلامی طرح میانجیگرانه خود برای حل مسئله قره باغ را اعلام و با طرفین درگیر نیز مذاکراتی را انجام داده است.

این اظهارات در حالی بود که تهران دیپلماسی قفقازی خود را فعال ساخته بود. برای این منطور منوچهر متکی وزیر خارجه ایران به چند کشور منطقه برای تببین این سیاست سفر کرد و در برخی موارد نیز میزبان شخصیت های از این کشورها بود.

دیدار وزیر خارجه ایران با همتای گرجستان

وی همچنین برای دیداری کاری به ترکیه سفر کرد و در حالیکه گمانه زنی های مربوط به دستور کار وی مربوط به موضوع هسته ای ایران بود، متکی از تمایل ایران برای حل مناقشات منطقه ای به ویژه مسئله قره باغ و تلاش ایران در این راستا سخن به میان آورد.

وزیر خارجه ایران در یک گفتگوی تلفنی از آنکارا با ادوارد نعلبندیان وزیر خارجه ارمنستان در تلاش بر آمد تا با استفاده از همکاری ترکیه به عنوان متحد جمهوری آذربایجان و همچنین رابطه خوب ایران با دو طرف، ابتکارعمل در حل این مناقشه را به سطح منطقه ای بازگرداند.

متکی در این گفتگو ضمن ابرازخرسندی از رخدادهای مثبت پدید آمده بین ارمنستان و ترکیه ابراز امیدواری کرد که این تحولات منجر به تقویت صلح و دوستی بین کشورهای همسایه و منطقه شود.

نعلبندیان نیز به نوبه خود از حسن نیت و تعامل سازنده ایران در تقویت فضای دوستی و مناسبات خوب بین همسایگان و کشورهای منطقه قدردانی کرد.

این حرکت سبب گردید تا این نکته مطرح شود که در صورت موفقیت این ابتکار و حل این مناقشه در سطح منطقه ای جهت گیری کلی برای حل چنین مناقشاتی از سطح قدرتهای فرامنطقه ای و سازمان های بین المللی به قدرتهای و سازمان های منطقه ای بازگردد.

سخن آخر:

بررسی تحولات منطقه آسیای میانه و قفقاز در سال گذشته این نکته را نمایان کرد که حل مسائل این منطقه می تواند در دو سطح منطقه ای و بین المللی مورد ارزیابی قرار گیرد.

 قدرتهای منطقه ای که دارای منافعی در آن هستند و در عین حال با ارائه رویکرد بی طرفانه در قضیه، می توانند بهترین سطح برای حل مناقشات باشند. در عین حال در صورت استفاده از ظرفیت های بین المللی سازمانها و نهادهای بین المللی با حاکمیت جهانی می تواند با اتخاذ رویکردی بی طرف و منصفانه برای حل این بحران ها نقش مهمی را ایفا کنند.

اما در خصوص قدرتهای جهانی و فرامنطقه ای با توجه به حساسیت هایی که به این قدرتها در بین کشورها و رقبا وجود دارد، دخالت آنها چیزی جز پیچیده تر شدن اوضاع را بدنبال نخواهد داشت.

---------------------------

نگارش: حسین امیری